Article subject: Investigation of agronomic and plant characteristics of pea

مقدمه:

حبوبات به عنوان یکی از مهمترین منابع گیاهی غنی از پروتئین بعد از غلات ،دومین منبع مهم غذایی انسان به شمار می­روند. این گیاهان با تثبیت زیستی نیتروژن ضمن بهبود حاصلخیزی خاک به صورت گیاهان پوششی و یا در تناوب با بسیاری از گیاهان زراعی در جلوگیری از فرسایش خاک مؤثر بوده و نقش مهمی در پایداری نظام های کشاورزی ایفا می نماید و برای تنوع بخشی به نظام های کشت مبتنی بر غلات به عنوان محصولات ممتاز در نظر گرفته می شوند. علاوه بر آن، گیاهانی کم توقع هستند که برای کشت در نظام های زراعی کم نهاده مطلوب هستند و لذا از نظر اکولوژیکی و زیست محیطی، در جلوگیری از افزایش آلودگی اراضی بسیار با ارزشند.

 

نخود فرنگی که به آن نخود فرنگی برفی (Snow peas) یا نخود فرنگی شکری (sugar peas) نیز می­گویند محصول آب و هوای خنک است و به سرما استقامت زیاد نشان می‌دهد. در نقاطی که دارای هوای مرطوب و گرم می‌باشند مقدار شاخ و برگ زیاد می‌شود و رشد رویشی گیاه زیاد است، ولی مقدار میوه کم می‌شود.

خواص تغذیه ای :

غنی از ویتامین­های A، B۶، Cو K و مواد معدنی مانند منیزیم، فسفر، روی، مس و آهن است. آنها همچنین دارای محتوای فیبر بالا و حاوی لوتئین هستند.

زمان رسیدن نخود فرنگی:

لپه های این گیاه به دلیل کوتاه ماندن هیپوکوتیل در داخل خاک تشکیل می شوند (هیپوجیل) و در طی ۱۵۰- ۸۰ روز (بسته به شرایط) می رسند.

 

ارقام زودرس و دیررس از حیث دوره رویشی ۱۵-۱۰ روز با یکدیگر اختلاف خواهند داشت که اختلاف معنی داری خواهد بود و از طرفی، از نظر تعداد دانه تشکیل شده در هر غلاف در ارقام زودرس و دیر رس نیز تفاوت معنی داری دیده می شود بطوریکه در ارقام زودرس ۷-۶ عدد بذر و در ارقام دیررس ۱۲-۹ عدد بذر در هر غلاف شکل می گیرد. بذور می توانند گرد، گوشه دار ،صاف و یا چروکیده باشند.

واریته های زودرس (۱۰۰روز) برای نواحی اقلیمی گرم و واریته های دیر رس (۱۵۰ تا ۱۶۰ روز) برای نواحی خنک تر مورد نیاز است. اگر یکنواختی در رسیدگی مهم باشد باید از واریته هایی استفاده نمود که در هرگره زایشی، تعداد بیشتری غلاف داشته باشند تا از این طریق رسیدگی در زمان برداشت ایجاد شود .

• بر اساس بررسی های انجام شده ،ارتفاع گیاه ،تعداد غلاف در گیاه ، وزن صد دانه ، تعداد شاخه ،تعداد گره ، طول دوره بلوغ و تعداد روزها تا گلدهی ارتباط مثبتی را با عملکرد نشان داده اند . عملکرد بذر و مقدار پروتئین ارتباط معکوسی با یکدیگر داشته و علاوه بر آن ارتباط معکوسی نیز بین وزن صد دانه و بیشتر اجزای عملکرد مشاهده شده است . تعداد غلاف در گیاه ، وزن صد دانه ، تعداد بذر در گیاه و شاخص برداشت اجزای اصلی بوده که به طور مستقیم بر عملکرد تأثیر داشته اند.

 

• اصلاح برای مقاومت به ریزش : زمانی که گیاه بالغ چندین روز در مزرعه بماند،غلاف های رسیده شکافته می شوند و بذور آزاد شده که سبب کاهش عملکرد می شود . برای اجتناب از این عمل تولید واریته هایی با مقاومت به ریزش ضروری است. در بیشتر واریته ها سطح درونی غلاف توسط یک لایه نازک پوشیده شده که در مرحله بلوغ خشک می شود و منجر به شکافت غلاف می گردد و انواع غلاف دار خوراکی بدون این لایه است و ریزش نمی یابد . غیاب این صفت از طریق هیبریداسیون قابل انتقال است.

 

مورفولوژی

گیاهی یک ساله ، بالا رونده و بدون کرک است . پاکوتاه آن حدود ۱۵ سانتی متر و تا حد اکثر ۲۰۰ سانتی متر ارتفاع دارد .سیستم ریشه ای آن عمودی گره دار و توسعه یافته است. ساقه ها توخالی ،گرد و گوشه دار می باشند. برگ ها متناوب ،پر مانند و تا سه جفت برگچه و یک پیچک انتهایی هستند ساقه دارای شاخه های فرعی متعدد هستند گل ها در یک گل آذین محوری با ۲-۱ گل و دم گل آذین کوچک قرار دارند(گل ها در محور برگها بوجود می آیند) . کاسه گل پنچ قسمتی ،زنگوله ای شکل و جام گل آذین پروانه ای شکل شامل پنچ گلبرگ به رنگ سفید ،صورتی یا ارغوانی می باشد. پرچم ها ۱۰ عدد به صورت دیادلفوس (۹+۱)بوده و تخمدان حاوی ۴ تا ۱۵ تخمک است . غلاف ها به طول ۱۱-۳ سانتی­متر، گاهی دارای غشای داخلی چرم مانند و با ۱۱-۳ دانه می باشد . دانه ها گرد یا چروکیده و متنوع در رنگ هستند . شروع گلدهی به طور قابل توجهی بستگی به رقم و طول روز دارد . طول دوره گلدهی در ارقام اصلاح شده تا ۳-۲ هفته طول می کشد اما در فرم های اولیه خیلی بیشتر از این طول می کشد . گل ها کاملاً خود گرده افشان هستند و به سبب اینکه گرده افشانی در این گیاه زمانی که گلها به صورت کامل باز نشده اند صورت می گیرد بدین ترتیب درصد دگرگشنی در این گیاه کم است .طبقه بندی اساساً بر مبنای نوع بذر و گرد یا چروکیده بودن آن است.

• گلها در ارقام خیلی زودرس بعد از تشکیل گره پنجم یا ششم و در ارقام دیر رس بعد از گره پانزدهم و یا حتی بیشتر ظاهر می شوند.
• مقدار غلاف بسته به نوع رقم و شرایط آب و هوایی و تراکم متفاوت است (تنش در طی دوره رشد و نمو می تواند تعداد غلافها را کاهش دهد).

ارقام از نظر طول بوته:

1. ارقام بالارونده یا Pole Type از ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر تجاوز نمی کند.
2. ارقام غیر بالارونده  یا پاکوتاه و یا Bush Type ممکن است به دو متر هم برسد.

 

ارقام از نظر شکل دانه:

1. صاف : مقاوم به سرما و از کیفیت خوبی برخوردار نیست .
2. چروکیده : مزه شیرین تر دارند و قند آنها سریعا به نشاسته تبدیل نمی شود.

• ارقامی که بذر ریز دارند عمدتا برای تهیه کنسرو بکار می روند چون بذور ریز ، شیرین تر و ترد می باشند.

آبیاری:
خشکی زیاد در خاک نیز باعث کمی رشد و کم محصولی نخود فرنگی می‌گردد؛ بنابراین زمینی که این محصول در آن کاشته می‌شود بدون اینکه مرطوب باشد(چون رطوبت بیش از حد باعث می شود شاخ وبرگ زیادی تولید کرده و در اثر ورس عملکرد آن کاهش می یابد) باید همیشه خاک اطراف ریشه نمدار و هوای اطراف شاخ و برگ بوته خنک باشد تا حداکثر محصول بدست آید.

برای دستیابی به عملکرد‌های مطلوب بایستی بیش از ۴۰٪ رطوبت قابل استفاده خاک تخلیه شود و به هیچ عنوان خاک خشک نگردد، بنابراین رژیم آبیاری هر ۷ الی ۱۰ روز یک بار برای بسیاری از مناطق کشت نخود فرنگی مناسب است. در صورتی که ذخایر آبی ناکافی باشد تأمین رطوبت موردنیاز گیاه در مراحل گل دهی و رسیدگی بحرانی است و چنانچه یک نوبت آبیاری به صورت تکمیلی مورد توجه باشد، انجام آبیاری تکمیلی حد اقل ۴۰ الی ۶۰ روز پس از آبیاری مقدماتی توصیه می‌شود. زمانی که آبیاری نامنظم باشد، غلاف‌ها و دانه‌ها از نظر اندازه، شکل، رنگ و زمان رسیدگی یکنواخت نخواهند بود.

اثرات زهکشی نامناسب :

1. رشد نامطلوب و بدنبال آن به وجود آمدن غیر یکنواخت غلافها
2. بالارفتن غلظت دی اکسید کربن و کم شدن اکسیژن خاک که  تاثیر منفی در تثبیت نیتروژن دارد
3. و همچنین تشدید بیماری های قارچی  

- نخود سبز برخلاف لوبیا در طی دوره شکوفایی نباید آبیاری شود چون باعث به وجود آمدن پوست ظریف یا پوست اندازی و یا ترکیدگی آن می­شود.

 

خاک:
نخود فرنگی را در هر نوع زمین به شرطی که مرطوب نباشد می‌توان کاشت. ولی بهترین و مناسب‌ترین خاک زمین‌های لومی سبک یعنی رس و شن حاصلخیز می‌باشد. زمین‌های کمی اسیدی تا کمی قلیایی یعنی خاک‌هایی که PH آن‌ها بین ۵/۶ و ۵/۷ باشد برای کاشت نخود فرنگی مناسب است. زمین‌هایی که PH آن‌ها معادل ۵/۵ باشد باید آن‌ها را حتما بوسیله مقدار کافی آهک تا حد ۵/۶ یا ۷ خنثی کرد. تناوب ۴ تا ۶ ساله جهت کاهش بعضی بیماری ها همانند پوسیدگی ریشه ضروری است.

 

کود:
در کاشت نخود فرنگی برای تولید دانه خشک کود پتاسی و مخصوصا کود‌های فسفردار مقدار محصول را زیاد می‌کند. کاربرد ازت بسته به نوع خاک می باشد در برخی بی تاثیر و در برخی باعث افزایش عملکرد می گردد. نیتروژن بیش از حد به جای افزایش رشد و تعداد غلاف­ها باعث پرپشت شدن برگ­ها (افزایش بیش از حد رشد رویشی) می­شود. فسفر و پتاسیم دو ماده غذایی ضروری برای نخود سبز هستند. نخود فرنگی به کمبود منگنز در خاک حساس است کمبود آن سبب پیچیدگی برگها و تهی شدن نیام از دانه می گردد. در زمین هایی که قبلا در آن نخود فرنگی کشت نشده است باید با باکتری های تثبیت کننده ازت آغشته شود که در این صورت گیاهان  به اضافه کردن کود ازته عکس العمل نشان نمی دهند. به رغم اینکه نخود فرنگی قادر به تثبیت زیستی نیتروژن می باشد ولی مصرف ۲۰ الی ۴۰ کیلو گرم نیتروژن در هکتار به عنوان شروع برای رشد اولیه گیاه، سودمند است.

 

 

زمان کاشت:

نخود فرنگی محصول فصل سرد است بنابراین موقع کاشت نخود فرنگی از اوایل تا اواخر ماه دوم پاییز می‌باشد که محصول آن از اوایل بهار تا آخر ماه دوم یعنی اردیبهشت قابل مصرف می‌باشد. در نواحی کوهستانی که زمستان بسیار سرد و سخت است باید در اواخر زمستان و یا اوایل بهار به محض اینکه شرایط محیط از نظر گرما اجازه دهد اقدام به کاشت نخود فرنگی کرد (به دلیل تحمل یخبندانهای سطحی حدود ۳- تا ۵- درجه سانتی گراد، در واقع بوته های جوان نخود فرنگی قادر به تحمل دمای پایین و اندکی یخبندان هستند ). اگر در مناطق سردسیر کشت در اوایل بهار به تاخیر بیفتد ، گل دهی، تشکیل نیام و دانه به هوای گرم برخورد می کند که مطلوب نخواهد بود(در این مناطق هم در بهار هم در تابستان کشت می شود).

از آنجایی که نخود فرنگی گیاهی روز بلند است باید هر چه زودتر بذرپاشی را به جلو انداخت  تا اینکه در روز های کوتاه بتواند حتی الامکان رشد رویشی داشته باشد.

• میزان مصرف بذر ۸۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار می باشد(البته در برخی منابع ۱۸۰-۲۵۰ کیلوگرم ذکر شده است) و در ایران میزان ۷۵ تا ۱۰۰ کیلوگرم بذر در هر هکتار مصرف می شود.
• در اغلب موارد بذرها باید ظرف دو هفته جوانه ­زنی کنند.
• بهترین نتیجه در هوای خنک (۱۳ تا ۱۸ درجه سانتی گراد) صورت می گیرد.
• دمای لازم تا هنگام گل دادن کمی بیش از ۱۵ درجه سانتی گراد و پس از آن در زمان رسیدن دانه حداکثر ۲۴-۱۸ درجه سانتی­گراد است
• حداقل دما برای جوانه زنی ۱ تا ۲ درجه سانتی گراد و حداقل آن برای رشد ونمو پس از جوانه زنی حدود ۴ درجه سانتی­گراد است.(زیر ۴ درجه سانتی­گراد جوانه زنی کاهش می یابد).
• دمای بالا پس از عمل تلقیح به مدت چند روز (بالای ۳۰درجه سانتی گراد) باعث از بین رفتن قسمتی از جنین ها و در نتیجه در غلافها تعداد دانه کم می شود.
• هر چند که دمای بالا، رشد و نمو و تشکیل دانه را در میوه افزایش می دهد  ولی باعث می شود که قند به نشاسته تبدیل گردد و از آنجایی که رشد و نمو در مدت کوتاهی به اتمام می رسد ،عملکرد کاهش یافته و کیفیت دانه نیز پایین می آید(ریشه ها ضعیف و شکل گیری نیام ها بخوبی صورت نمی گیرد ). پس به همین خاطر است که از کشت آن در تابستان باید جلوگیری کرد(بذور سریع می رسند  و دوره رشد سریع کامل می شود و حالت سخت و خشبی به خود می گیرد) و از طرفی دیگر دمای پایین تر از ۱۵ درجه سانتی گراد نشاسته را به قند تبدیل کرده و مانع رشد و نمو سریع گیاه در مدت کوتاه می شود (محدوده حرارتی مناسب ۵ تا۱۸ درجه سانتی گراد).
• اگر درجه حرارت خاک کمتر از ۴,۵ درجه سانتی گراد باشد، جوانه­ زنی ممکن است طولانی (حدود ۴ تا ۵ هفته) باشد.

 

• در حالی­که نخود فرنگی­ سبز می­تواند سایه جزئی را تحمل کند، گیاهان در نور کامل خورشید بهتر می­توانند رشد کنند.
• مرحله زایشی در نخود فرنگی توسط دو عامل طول روز و بهارش کنترل می گردد:

• ارقام زودرس و خیلی زودرس در واقع نسبت به طول روز حساس نیستند و بنابراین در مدت کوتاهی به گل می نشینند و به علت نداشتن برگهای کافی عملکرد کمتری دارند.(ارقام متوسط رس تا دیر رس نیازمند طول روز بلند اند).
• ارقام متوسط رس و دیر رس به علت تاثیر دمای کم در اثنای جوانه زنی ،تعداد گره های عقیم(گره های بدون خوشه گل دهنده) در ساقه و شاخه ها کاهش پیدا کرده و بدین ترتیب افزایش خوشه گل دهنده را باعث می شود.

 

نحوه کاشت:

روش کاشت نخود فرنگی به صورت خطی بوده و فاصله خطوط از یکدیگر ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر و فاصله بوته‌ها روی خطوط ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر می‌باشد. به این منظور در مناطقی که زمستان معتدل دارند در پائیز و در مناطقی که سردسیر هستند، پس از پایان خطر سرما زدگی زمستان و در بهار کشت آن انجام می‌شود. تهیه بستر مناسب قبل از کاشت ، برای رشد بعدی گیاه الزامی است. مصرف کود دامی پوسیده به میزان حدود ۲۰ تن در هکتار هم زمان با انجام شخم عمیق برای بهبود ساختمان خاک توصیه می شود. در مناطق سردسیر کشت بهاره نخود فرنگی مرسوم است ولی در مناطق گرمسیر و معتدل استان های جنوب ، جنوب غربی و شمال کشور کشت های پاییزه نخود فرنگی مناسب- کشت در آبان و آذر ماه- است در مناطق سردسیری کشور، کشت پاییزه ممکن است سبب شود که گیاه با تنش سرما مواجه شود و محصول به کلی از بین برود. کشت بهاره نخود فرنگی به دلیل کوتاهی فصل رشد رویشی و از طرفی هم زمانی دوره زایشی گیاه با افزایش درجه حرارت محیط، عملکرد کمتری تولید می نماید). محل قرار گرفتن هر بذر در زیر خاک ۲ تا ۳ سانتیمتر می‌باشد. دانه‌های این گیاه را مستقیما در محل اصلی می‌کارند و در هر نقطه چند دانه بذر را باهم کاشته و پس از سبز شدن، نهال‌های اضافی را قطع می‌کنند تا در هر نقطه حد اکثر ۲ بوته باقی بماند. در صورت امکان بذر‌ها را پیش از کاشتن، به جهت افزایش قدرت جوانه زنی، ۱۲ الی ۲۴ ساعت در آب خیس کنید.

پس از آنکه بوته‌ها رشد کردند آن‌ها را به قیم می‌بندند (قیم، قطعه چوبی است که کنار بوته قرار می‌دهند تا بوته از آن بالا برود و یا آن که در دو سوی خطوط دو میله فلزی یا چوبی در زمین فرو می‌کنند و با بستن ریسمان به آن به وسیله ریسمان‌هایی ساقه بوته را به آن وصل می‌نمایند تا نهال در ارتفاع رشد کند و روی زمین گسترده نشود).

انواع متعددی از نخود فرنگی وجود دارد. برخی از نخود فرنگی‎ها برای پشتیبانی از رشد آسان به پایه‌ای برای پیچیدن به دور آن‎ها نیاز دارند. برخی دیگر مستقل هستند و نیازی ندارند دور شیء خارجی بپیچند. نوع پیچنده نخود فرنگی پیشنهاد می­شود چون  این به بالا نگهداشتن غلاف‎های نخودتان کمک می‎کند، در نتیجه نخود‎هایی تمیزتر خواهید داشت.